Beluister de playlist op Spotify
Antwerpen, muziekdrukstad
Antwerpen was in de zestiende eeuw niet het eerste of het enige centrum van muziekdruk, maar wel een van de belangrijkste. Uitgever Tielman Susato zette rond het midden van de 16de eeuw de toon met de uitgaven van instrumentale muziek (zoals zijn bekende Pavane "La Bataille"), wereldlijke en geestelijke liederen (in het Nederlands en het Frans) en Latijnse kerkmuziek, gecomponeerd of bewerkt door hemzelf of anderen, zoals Clemens non Papa.
Rond dezelfde tijd was ook Jan de Laet actief als muziekdrukker. De Laet werkte regelmatig samen met de componist Hubert Waelrant, wat in minstens 17 uitgaven resulteerde. Na het aflopen van hun samenwerking gaf De Laet nog meer werk uit, van onder meer Orlandus Lassus, die uit Bergen afkomstig was en die deel uitmaakte van de hofkapel van Albrecht V van Beieren.
Christoffel Plantin en Jan Moretus
Christoffel Plantin is natuurlijk de beroemdste Antwerpse drukker. Hoewel muziekdruk geen prioriteit voor hem was, leverde hij toch enkele uiterst waardevolle drukken af. Zijn eerste muziekuitgave was meteen een druk van uitzonderlijk hoog niveau: in 1578 verscheen een boek met vijf-, zes- en zevenstemmige missen (Octo Missae; bewaard in Museum Plantin-Moretus) van Georges de La Hèle. Het was een echt prestigewerk.
Plantin gaf uiteraard nog meer muziek uit, van onder meer Alard du Gaucquier, Jacobus de Kerle, Philippus de Monte en Matthias Pottier, kapelmeester in de kathedraal. In 1589, het jaar van zijn dood, bereidde Plantin de uitgave voor van een bundel met chansons van Andreas Pevernage. (De heruitgave van Pevernages chansons gebeurde in 1606 door een ander uitgevershuis, dat van Petrus Phalesius (II).) Van Pevernage verschenen later nog meer bundels bij het Plantijnse Huis, zoals het Livre quatrième des chansons, bij de “veuve Plantin & Jean Mourentorf”, in 1591. Daarin onder meer het chanson Clio, chantons disertement, een ode op het Antwerpse stadsbestuur.
Plantins opvolger Jan Moretus zette de traditie verder en gaf muziek uit van onder meer de Spanjaard Pedro de Ruimonte en de Portugees Duarte Lobo.
De muzikale wereld van Plantin
In de wereld waarin Plantijn leefde, klonk op vele plekken muziek. In de kerk, tijdens huislijke devotie, in de huiskamer, in de herberg. Antwerpen was naast een belangrijk drukkerscentrum ook het centrum voor de bouw van klavecimbels en virginalen, voornamelijk dankzij de familie Ruckers-Couchet. Hun instrumenten waren in tal van Antwerpse patriciërswoningen te vinden. In de luisterlijst bespeelt Marco Vitale een Andreas Ruckersvirginaal uit 1604, en Korneel Bernolet bespeelt een kopie van een muselaar van Joannes Couchet uit 1650 (collectie Museum Vleeshuis). De muziek die ze spelen werd voornamelijk in handschriften overgeleverd. Zoals de muziek van John Bull, een Engelsman die aan het begin van de 17de eeuw organist was in de Antwerpse kathedraal en wiens muziek onder meer dankzij de in Antwerpen ontstane Messaus-Bull Codex werd overgeleverd. Andere klaviermuziek in de luisterlijst is van Jan Pieterszoon Sweelinck, de Nederlandse componist die in 1604 in Antwerpen een klavecimbel voor het stadsbestuur van Amsterdam kwam kopen.
Plantin leefde in een woelige tijd van godsdiensttwisten. Muziek werd niet zelden ingezet als propagandamiddel, zowel door wie de Reformatie aanhing, als door de verdedigers van het katholicisme en de Contrareformatie. In 1585 verzorgde Plantijn de uitgave van Claude Le Jeune’s Meslanges — de Fransman Le Jeune was een hugenoot en dus hervormingsgezind, maar dat was blijkbaar geen probleem voor de Officina Plantiniana.
Een van de manieren om de contrareformatorische boodschap kracht bij te zetten, was de creatie van beeldmotten. Beeldmotten waren een combinatie van prentkunst en muziekdruk. Een beeldmotet verbeeldde een religieuze thematiek (bijvoorbeeld Koning David, de Heilige Maagd of Sint Cecilia), en centraal werd een (korte) meerstemmige compositie afgebeeld. Museum Plantin-Moretus bewaart een prachtig exemplaar uit 1585 dat is gegraveerd door Johannes Sadeler, naar een ontwerp van Maarten De Vos, met muziek van Cornelis Verdonck.
Petrus Phalesius (II)
Naast Susato en Plantin en diens nazaten verschenen uiteraard ook andere drukkers ten tonele. In 1545 begon Petrus Phalesius (I) in Leuven als boekverkoper en richtte hij vervolgens een drukkerij op. Vanaf 1570 ging Phalesius samenwerken met de Antwerpse muziekdrukker Jean Bellère. Die samenwerking zou Phalesius’ zoon, Petrus Phalesius (II), er in 1581 toe aanzetten zich permanent in Antwerpen te vestigen. Onder diens nazaten zou het drukkershuis Phalesius van belang blijven tot op het einde van de zeventiende eeuw. De smaak van vader en zoon Phalesius was erg breed. Ze drukten missen en motetten, Nederlands- en Franstalige liederen, en luittabulaturen en andere instrumentale muziek van componisten uit de Lage Landen, Frankrijk en Italië, bestemd voor de lokale markt en voor export. In 1590 gaven Phalesius en Bellère de bundel Symphonia Angelica uit, met Italiaanse madrigalen van onder meer Girolamo Conversi.
Phalesius (II) is misschien wel de belangrijkste Antwerpse muziekdrukker. Hij had een internationale blik en een neus voor populair repertoire. In 1592 publiceerde de Venetiaanse uitgever Angelo Gardano onder de titel Il Trionfi di Dori 29 liefdesmadrigalen van onder meer Alfonso Preti, Orazio Vecchi, Luca Marenzio, Giovanni Gastoldi, Giovanni Pierluigi da Palestrina en Giovanni Gabrieli. Hoewel de bundel in alle opzichten Venetiaans was, zoud de verzameling madrigalen bovenal in Antwerpen succes kennen. In 1595 zorgde Phalesius voor de eerste heruitgave van de bundel. Tot 1628 zouden nog minstens vier Antwerpse heruitgaven zouden volgen (de uitgave van 1628 wordt bewaard in Museum Plantin-Moretus).
Phalesius was ook verantwoordelijk voor de uitgave van Emanuel AdriaenssensPratum musicum (1584, met verschillende aangevulde heruitgaven), een de belangrijkste luitbundels uit de 16de eeuw. De bundel bevatte muziek van Adriaenssen en van andere componisten, zoals Als ick u vinde (voor vier(!) luiten) van Hubertus Waelrant.
In 1596 verzorgde Phalesius (II) een heruitgave van de Balletti van Giovanni Giacomo Gastoldi, getiteld Balletten met vyf of acht stemmen (een exemplaar uit 1649, gedrukt door de nazaten van Petrus Phalesius (II) wordt bewaard in Museum-Plantin-Moretus), een uiterst populaire bundel uit 1591.
Net als Phalesius hadden nog andere Antwerpse drukkers een internationale blik. Lucas de Potter zorgde voor een heruitgave van Maurizio Cazzati’s Sonate à due, trè, quattro e cinque (1677). En Hendrik Aertssens (III) zorgde voor heruitgaven van de muziek van de grote Romeinse componist Arcangelo Corelli (onder meer diens Opus 4, in 1696).
Met Cazzati en Corelli bevinden we ons echter in de muzikale hoogbarok, ver weg van de wereld van Christoffel Plantin. Plantin was dan al ruim een eeuw eerder overleden. Zijn dood werd herdacht door de componist Andreas Pevernage (en de vermoedelijke tekstschrijver Jan van der Noot) in de Epitaphe de Christofle Plantin uit 1589:
Pleurez Muses, pleurez, attristez vos chansons,
Regrettans le trespas d'un de vos nourrissons,
L'industrieux Plantin, le premier de nostre aage.Qui n'a rien espargné d'argent, ny piene aussi,
Pour rendre vostre los par le monde esclarcy,
Las! Muses, il est mort, imprimant cest ouvrage.
De boekdrukkunst
De boekdrukkunst was ook een revolutie in de wereld van de muziek. De Gentse lettergieter Hendrik van den Keere leverde Christoffel Plantin 44 sets van stempels en –matrijzen. Met de set ‘Grande Musicque’ drukte Plantin koorboeken.
Benieuwd naar de familie Plantin & Moretus en de geschiedenis van de boekdrukkunst? Surf dan zeker eens naar www.museumplantinmoretus.be.
